Η Παραμυθιά είναι χτισμένη αμφιθεατρικά σε μέσο υψόμετρο τριακοσίων μέτρων, στους πρόποδες του όρους Γκορίλας. Στο χώρο που βρίσκεται σήμερα η όμορφη κωμόπολη, εικάζεται ότι κατοικούσαν αρχικά σε καλύβια και αργότερα σε σπίτια, διάφοροι κατατρεγμένοι από τη γύρω περιοχή. Τον 13ο αιώνα, την πλέον πιθανή ημερομηνία καταστροφής της γειτονικής πόλης της Φωτικής, οι κάτοικοί της, εξαιτίας των βαρβαρικών επιδρομών και της ελονοσίας που μάστιζε την περιοχή, μετακινήθηκαν από την πεδινή θέση «Λιμπόνι», στον χώρο γύρω από το κάστρο του Αγίου Δονάτου όπου και έχτισαν τις νέες κατοικίες τους. Σύμφωνα με μια άλλη άποψη η Φωτική αποτελούνταν από δύο τμήματα, την «άνω πόλη», που βρισκόταν στην σημερινή θέση της Παραμυθιάς και την «κάτω πόλη», γύρω από την Παναγιά Λαμποβήθρα, στη θέση «Λιμπόνι» που προαναφέραμε.
Αρχικά η Παραμυθιά έλαβε την ονομασία «Άγιος Δονάτος» από το ομώνυμο κάστρο, το οποίο κτίστηκε στους ελληνιστικούς χρόνους, ανακατασκευάστηκε επί Ιουστινιανού και με διάφορες τροποποιήσεις που υπέστη συνέχισε να χρησιμοποιείται σε όλη τη Βυζαντινή περίοδο, καθώς και επί Οθωμανοκρατίας. Τα επόμενα χρόνια με την αύξηση του πληθυσμού και την κατοίκηση της περιοχής γύρω από το μοναστήρι της Παναγίας της Παραμυθίας (Παρηγορίτισσας), φαίνεται ότι επικράτησε η ονομασία Παραμυθιά. Πάντως μέχρι και την απελευθέρωση της κωμόπολης από τον οθωμανικό ζυγό, η ονομασία Άγιος Δονάτος (τουρκ. Aydonat) χρησιμοποιούνταν τόσο από τους Οθωμανούς, όσο και από Βενετούς.
Την περίοδο της Οθωμανοκρατίας, ο πληθυσμός της Παραμυθιάς αυξήθηκε κυρίως από εξισλαμισμένους κατοίκους της γύρω περιοχής, που αλλαξοπίστησαν για να γλιτώσουν από τις απάνθρωπες συνθήκες ζωής ή για να διατηρήσουν τα προνόμια που κατείχαν. Με δεδομένη την προστασία που παρείχε η ισχυρή φρουρά του κάστρου οι νέοι κάτοικοι έχτισαν τις οικίες τους στην πλαγιά, δίπλα από το κάστρο του Αγίου Δονάτου και ονομάζονταν «Εξωκαστρινοί». Ο Τούρκος περιηγητής Εβλιγιά Τσελεμπή που επισκέφθηκε την Παραμυθιά το 1670 αναφέρει ότι μέσα στο κάστρο υπήρχαν σαράντα κατοικημένες ιδιωτικές κατοικίες. Αλλά και αυτοί, οι «Καστρινοί», μη φοβούμενοι πλέον το ενδεχόμενο επιδρομών, μετακόμισαν από το ασφυκτικό εσωτερικό του κάστρου και έκτισαν τα σπίτια τους κάτω από αυτά των νεοφερμένων «Εξωκαστρινών».
Επίσης, στη θέση που βρίσκεται σήμερα η λαϊκή αγορά της Παραμυθιάς, τον 15ο αιώνα υπήρχε ο ναός της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος. Ο χώρος γύρω από το ναό εικάζεται ότι αποτελούσε την αγορά της Παραμυθιάς. Ο ναός λίγο μετά την κατάληψη της κωμόπολης από τους Οθωμανούς μετατράπηκε σε τζαμί, όμως ο χώρος γύρω του, συνέχισε να αποτελεί το χώρο της αγοράς του παζαριού της Παραμυθιάς, όπου λειτουργούσαν τα καταστήματα της πόλης και η υπαίθρια αγορά. Η ακμάζουσα αγορά και οι νέες κατοικίες που δημιουργήθηκαν από εμπόρους και τεχνίτες, έδωσαν στην κωμόπολη την μορφή που βλέπουμε σήμερα, τουλάχιστον προς τον κάθετο άξονα. Την τελευταία εκατονταετία και κυρίως τις τελευταίες δεκαετίες, η ανάγκη για περισσότερο χώρο οδήγησε στην επέκταση και μετά το «Καρκαμίσι» που ουσιαστικά ήταν το όριό της· αλλά και χαμηλότερα προς τον κάμπο, αποκτώντας την μορφή που αντικρύζουμε σήμερα.
Από την ίδρυσή της, η Παραμυθιά υπαγόταν στην Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Περίπου το 1330 κατελήφθη από τον Δεσπότη της Ηπείρου Ιωάννη Β΄ Ορσίνη και λίγα χρόνια αργότερα, το 1337, ανακαταλήφθηκε και επανήλθε στην βυζαντινή κυριαρχία του Αυτοκράτορα Ανδρόνικου Γ΄ Παλαιολόγου. Η βυζαντινή κυριαρχία τερματίστηκε οριστικά το 1349 με την κατάληψη της πόλης από τους Σέρβους του Στέφανου Δουσάν. Τα επόμενα χρόνια πέρασε στην ηγεμονία του Ιωάννη Σπάτα, για να επιστρέψει το 1367 στους Σέρβους και στον Δεσπότη των Ιωαννίνων Θωμά Β΄ Πρελιούμποβιτς. Η ημερομηνία που κατακτήθηκε η Παραμυθιά από τους Οθωμανούς δεν μας είναι γνωστή. Ο Παραμυθιώτης συγγραφέας Βασίλης Κραψίτης θεωρεί ως έτος κατάληψης της πόλης από τους Οθωμανούς το 1449, όταν και κυριεύθηκε η Άρτα, που είχε ως αποτέλεσμα την κατάλυση του Δεσποτάτου της Ηπείρου. Η περίοδος του οθωμανικού ζυγού θα τερματιστεί στις 23 Φεβρουαρίου του 1913 με την είσοδο του Ελληνικού Στρατού στην Παραμυθιά. Η πόλη όμως θα βιώσει για ακόμη μία φορά την βία και την τρομοκρατία των κατακτητών. Η 28η Απριλίου του 1941 θα αποτελέσει την αρχή μίας τριετούς κατοχής στην οποία Ιταλοί, Γερμανοί και μουσουλμάνοι Τσάμηδες θα προκαλέσουν στην πόλη δεινά ανάλογα με αυτά που έζησε στα πιο σκληρά χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας. Η Παραμυθιά θα απελευθερωθεί οριστικά στις 27 Ιουνίου του 1944, από τις δυνάμεις των ανταρτών του Ε.Δ.Ε.Σ..
*Ο Δονάτος Μπόλοσης είναι ιστορικός, ερευνητής της τοπικής ιστορίας της Θεσπρωτίας και συγγραφέας του βιβλίου Ο Μίχο Λίας (1918-2013).
