Ο Εβλιά Τσελεμπή [Evliya Çelebi] (1611-1682) ήταν αξιωματούχος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Εγκαταλείποντας την βολεμένη ζωή του σουλτανικού ακόλουθου στην Κωνσταντινούπολη, ξεκίνησε τα ταξίδια του στην εδαφική επικράτεια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, στην οποία περιηγήθηκε σχεδόν στην ολότητά της. Επισκέφτηκε επίσης την Μέση Ανατολή, την Περσία και τον Καύκασο. Ταξίδεψε στα Βαλκάνια συμπεριλαμβανόμενης και της Ελλάδας, όπως επίσης και στο μεγαλύτερο μέρος της Δυτικής και της Βόρειας Ευρώπης ως διπλωματικός ακόλουθος της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Τα ταξίδια του Τσελεμπή διήρκεσαν περίπου τέσσερις δεκαετίες. Τις εντυπώσεις του από τις περιηγήσεις, τις συγκέντρωσε στο δεκάτομο έργο του με τίτλο Seyahatname.
Το Βιβλίο των ταξιδιών όπως είναι η μετάφραση του στα ελληνικά ή το Χρονικό του περιηγητή (Tarikh-i Seyyah) σύμφωνα με το χειρόγραφο του που βρέθηκε στην Βιέννη της Αυστρίας, είναι γραμμένο στην καθομιλουμένη γλώσσα των Οθωμανών της εποχής. Όπως προαναφέραμε, περιλαμβάνει διηγήσεις και τις εντυπώσεις του από τα πολυάριθμα ταξίδια του και σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να θεωρηθεί αξιόπιστο ιστορικό βιβλίο. Όμως πολλές φόρες, μεταξύ μύθου και πραγματικότητας, ο Τσελεμπή δίνει σημαντικές πληροφορίες για την κοινωνικοπολιτική κατάσταση της εποχής, έχει συμπεριλάβει εκτενείς περιγραφές πόλεων και χωριών αλλά και ιστορικές πληροφορίες για μία περίοδο που τα τεκμήρια είναι λιγοστά.
Στα ελληνικά δεν υπάρχει ολοκληρωμένη μετάφραση του Βιβλίου των ταξιδιών, παρά μόνο διάφορες εκδόσεις που περιέχουν επιλεγμένα αποσπάσματα, συνήθως με κριτήριο τον τόπο αναφοράς. Μια από αυτές είναι και το έργο Εβλιά Τσελεπή. Το ταξίδι στην Ήπειρο. Ένα αποκαλυπτικό ντοκουμέντο του 17ου αιώνα, που αποτελεί μια έκδοση αποσπασμάτων που αφορούν την Ήπειρο, του Παραμυθιώτη Σπύρου Εργολάβου και το οποίο αποτέλεσε την πηγή για την συγγραφή του παρόντος άρθρου.
Ο Εβλιά Τσελεμπή το 1670 ξεκίνησε από τα Γιάννενα και επισκέφτηκε την Παραμυθιά. Ο περιηγητής αναφέρει ότι η πόλη διοικούνταν από κεχαγιά και είχε φρούραρχο με 70 στρατιώτες. Το πρώτο πράγμα που του έκανε εντύπωση είναι το κάστρο. Σύμφωνα με την περιγραφή του, πρόκειται για ένα μικρό πεντάγωνο φρούριο που μοιάζει με μυτερό λαιμό λοφίσκου, χωρίς εξωτερικό προστατευτικό χαντάκι αλλά με ισχυρές μεταλλικές πόρτες, μία ανατολικά και μία δυτικά που έχουν θέα στην πόλη. Το κάστρο είναι διώροφο με εσωτερική περίμετρο 1060 βήματα μέσα στο οποίο υπάρχει άφθονο πολεμικό υλικό. Εντός των τειχών υπάρχουν 40 σπίτια, αρκετά από αυτά με στέρνες λόγω έλλειψης νερού, ένα μικρό τζαμί με μιναρέ και ελάχιστα δέντρα. Ο Τσελεμπή επίσης αναφέρει – λανθασμένα – ότι το κάστρο χτίστηκε από τον βασιλιά των Ρωμιών Αιδονιά και για το λόγο αυτό, ονομάζονταν φρούριο του Αιδονάτ. Το όνομα του κάστρου στην πραγματικότητα, προέρχεται από το εκκλησάκι που βρισκόταν παλιότερα στο εσωτερικό του και έφερε το όνομα του Επισκόπου Ευροίας Αγίου Δονάτου.
Στη συνέχεια περιγράφει, με μία ομολογουμένως μεγάλη δόση υπερβολής, την πόλη που «έχει οχτακόσια πολυόροφα λιθόκτιστα και τελειότατα μέγαρα (σεράγια) με κεραμίδια» και εξειδικεύει στο σεράι του Μπέικο πασά που με τις σιδερένιες του πόρτες μοιάζει με φρούριο. Το σεράι έχει λουτρό από λευκό μάρμαρο, επιχρυσωμένους σωλήνες και είναι στρωμένο με τάπητες και γεμάτο με στολίδια. Επίσης το σεράι μέσα και έξω έχει δέκα πηγές με έξοχο νερό, το οποίο με δοχεία το μεταφέρουν στην Βενετία. Και στην συνοικία του Αγίου Νικολάου υπάρχει μια βρύση που το νερό της επίσης το μεταφέρουν στην Βενετία, καθώς ζυγίστηκε και βρέθηκε να είναι ελαφρύτερο από όλα τα άλλα. Ακόμη κάνει μνεία στο σεράι του Χενάκ, που όπως και κάποια ακόμη, έχει εσωτερικά λουτρά.
Αναφέρει ότι η Παραμυθιά έχει 11 συνοικίες με μεγαλύτερη την συνοικία του τζαμιού «Μουσταφά Τσαούς», τονίζει ότι υπάρχουν αρκετά τζαμιά, τρεις χριστιανικοί ναοί (προσκυνητάρια), τρεις μεντρεσέδες, έξι νηπιαγωγεία, δύο σχολεία, τρεις τεκέδες με δερβίσηδες, δύο χάνια και ένα χαμάμ. Στην πόλη λειτουργούν περίπου 250 μαγαζιά, χωρίς όμως να υπάρχει μεγάλη αγορά, στην οποία έρχονται τακτικά Φράγκοι από την Βενετία και αγοράζουν εμπορεύματα που τα μεταφέρουν σε άλλα μέρη. Η δυτική πλευρά της Παραμυθιάς είναι η πιο προοδευμένη. Ακόμη και η συνοικία «Καλύβια», που ήταν χέρσος τόπος με καλύβες, έχει αναπτυχθεί και έχει ωραία σπίτια, όπως και η συνοικία «Γαλατάς» λίγο ψηλότερα, που έχει αρκετή κίνηση, καθώς εκεί ζουν οι Σέχηδες, ενώ φιλοξενείται το νεκροταφείο και το προσκυνηταριό.
*Ο Δονάτος Μπόλοσης είναι ιστορικός, ερευνητής της τοπικής ιστορίας της Θεσπρωτίας και συγγραφέας του βιβλίου Ο Μίχο Λίας (1918-2013).
