Το παιδομάζωμα στο δημοτικό τραγούδι

Ορισμένοι ιστορικοί και δημοσιογράφοι, στα πλαίσια της γενικευμένης «απομυθοποίησης των εθνικών μύθων», θέλησαν να παρουσιάσουν και το παιδομάζωμα ως μια μορφή εν πολλοίς «εθελοντικής στρατολογίας» των ραγιάδων ώστε να ξεφύγουν από τη φτώχια

Γνωρίζουμε, ωστόσο, από πολλές πηγές, πως, πέρα από ορισμένες περιπτώσεις εθελούσιας αποδοχής του παιδομαζώματος, στη συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων, οι γονείς προσπαθούσαν να προφυλάξουν τα παιδιά τους, τα έκρυβαν, τα μεταμφίεζαν σε κορίτσια ή πλήρωναν μεγάλα ποσά για να τα πάρουν πίσω· εξάλλου, η άρνησή τους να συμμορφωθούν τιμωρούνταν με θάνατο, ενώ μαρτυρούνται και αρκετές εξεγέρσεις.

Στο «Παιδομάζωμα του Ιμίν πασιά», με προέλευση το Σούλι ή την Παραμυθιά, το «νιζάμι» γίνεται αφορμή για μια γενικευμένη εξέγερση («γιομίζουν οἱ στράτες αἵματα κ’ οἱ ἄκρες παλληκάρια»).

«Μω­ρὲ παι­διὰ Χα­σι­ώ­τι­κα παι­διὰ τοῦ Σα­τρα­ζέ­μη
Μή­να εἴ­δε­ταν τὸ Μὶν πα­σιᾶ τὸ γιὸ τοῦ Σα­τρα­ζέ­μη
–Νεμεῖς ἐ­ψὲς τὸν εἴ­δα­μαν προ­ψὲς τὸ βρά­δυ βρά­δυ
ς’ τὸ Μα­ζα­ρά­κη δεί­πνη­σε ς’ τοῦ Γκιώ­νη κά­νει γι­ῶμα
ς’ τὸμ’ πά­το ς’ τὸ ξε­ρό­βαλ­το ρή­χνει καὶ τὰ τ’σα­τή­ρι­α».
Οἱ ν’Ἀρ­βα­νί­τες τό­κρι­ναν να­πὸ τὰ κα­ρα­ού­λια
«–­ποῦ πᾶς ἀ­φέν­τη Μὶν πα­σι­ᾶ καὶ γιὲ τοῦ Σα­τρα­ζέ­μη;
Μέ­να μὲ ’στέλν’ ὁ βα­σι­λιᾶς νι­ζά­μι νὰ σᾶς μά­σω.
–Νεμεῖς παι­διὰ δὲ’ δί­νο­με νι­ζά­μι νὰ τὰ πά­ρης».
Καὶ τὴ Δευ­τέ­ρα τὸ πρω­ὶ να­νοί­γουν τὸ σε­φέ­ρι
Γι­ο­μί­ζουν οἱ στρά­τες αἵ­μα­τα κ’ οἱ ἄ­κρες παλ­λη­κά­ρια.
( Λ.Α., Παραμυθιά, αρ. 36-363-77)

Και αν το ηπειρωτικό τραγούδι στρέφεται ανοικτά ενάντια στον βασιλιά, για «τὸ κακό ποὺ κάνει», το θεσσαλικό ανάλογο δεν δείχνει μεν την ίδια αποκοτιά, αλλά συγκεντρώνει, θαρρείς σε ένα τραγούδι, ολόκληρη την κλίμακα της καταπίεσης («γουργὰ ψουμὶ, γουργὰ κρασὶ, γουργὰ καλὸ προσφάι»), με αποκορύφωμα την πράξη του παιδομαζώματος.

Ἕ­νας πα­σι­ᾶς κα­τέ­βι­νι ἀ­ποὺ μέ­σα ’ποὺ τήμ-Πό­λη,
μή­δι σὶ χά­νι πέ­ζι­ψι, μη­δὲ σὶ γι­ρουν­τά­δι­ο,
μόν’ πῆ­γε κι ξι­πέ­ζι­ψι στῆς χή­ρας τοὺ πα­λά­τι.
– «Γουρ­γὰ ψου­μί, γουρ­γὰ κρα­σί, γουρ­γὰ κα­λὸ προ­σφά­ι,
γουρ­γὰ κι τὰ πι­δά­κι­α σου νὰ γέ­νουν γε­νι­τσά­ροι».
– «Γουρ­γὰ ψου­μί, γουρ­γὰ κρα­σί, γουρ­γὰ κα­λὸ προ­σφά­ι,
ἡ­μεῖς πι­δι­ὰ δὲν ἔ­χου­μι νὰ γέ­νουν γε­νι­τσά­ροι».
– «Φέρ’τι τῆς χή­ρας τὸ πι­δὶ ποὺ ’νι γραμ­μα­τι­σμέ­νου».
Καὶ πά­νι κι τοὺς ἤ­φι­ραν ’ποὺ μέσ’ ἂπ’ τ’ Ἅ­γι­ου Βῆ­μα,
μὶ τὰ μαλ­λά­κια ξέ­πλι­γα, μὶ τοῦ χαρ­τὶ στὰ χέ­ρια.
Πα­αί­νει κ’ ἡ μά­να του κουν­τά, κουν­τὰ πα­ρα­κα­λών­τα:
– Τί ’ν ’τὸ κα­κὸ ποὺ γί­νη­κι στὴ μέ­να τὴ γκα­η­μέ­νη,
στὴν πρώ­τη τὴ γε­νι­τσα­ρι­ὰ πῆ­ραν τοὺν ἀ­διρ­φό μου,
στὴ δεύ­τε­ρη τοὺν ἄν­τρα μου κι τώ­ρα τοὺν ὑ­γι­ό μου!»
(ΑΑ, «Ιστορικά Άσματα», Θ΄-Ᾱ΄, σ. 133)

Το δραματικό στοιχείο υπογραμμίζεται από το γεγονός ότι το παιδομάζωμα αποσπά από τη χήρα μάνα τον (μονάκριβο) γιο της, που τον αρπάζουν «μὶ τὰ μαλλάκια ξέπλιγα, μὶ τοῦ χαρτὶ στὰ χέρια», διότι «τῆς χήρας τὸ πιδὶ» είναι «γραμματισμένου». Εδώ συναντάμε μια αναφορά που χωρίς αμφιβολία είναι εξαιρετικά σπάνια στο δημοτικό τραγούδι. Η καταδίκη του κατακτητή αποκτά έτσι μια καινούργια ποιότητα: στην «αδικία», που ούτως ή άλλως διαπράττει απέναντι στο δίκαιο –παίρνει τον γιο της χήρας, από την οποία είχαν ήδη αποσπάσει τον αδελφό και τον άντρα–, θα προστεθεί και η «βαρβαρότητα» απέναντι στα «γράμματα», την παιδεία.

Μετά από μικρή σχετική έρευνα στα αρχεία του «Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας» της Ακαδημίας Αθηνών, διαπίστωσα πως υπάρχει και δεύτερο τραγούδι που αναφέρεται ειδικά σε παιδομάζωμα «γραμματισμένων» παιδιών, και μάλιστα από περιοχή αρκετά απομακρυσμένη από τη Θεσσαλία, την Ιερισσό της Χαλκιδικής. Εδώ, μάλιστα, ο Τούρκος πασάς θέλει, κατά προτίμηση, μορφωμένα παιδιά, «παιδιὰ θέλει νὰ μάσῃ, / παιδιὰ καὶ παιδομάζονε, νἆναι γραμματισμένα».

Αξιοπρόσεκτη εξάλλου είναι η αναφορά που γίνεται, στο θεσσαλικό τραγούδι, στη βίαιη απόσπαση του «γραμματισμένου» παιδιού από το «Ἅγιο Βῆμα» που παραπέμπει σαφώς στον χώρο διδασκαλίας – μήπως και σε κάτι περισσότερο; Συνολικά, στον σχετικό φάκελο του Κέντρου, περιλαμβάνονται δώδεκα τραγούδια –ορισμένα από αυτά παραλλαγές– για το παιδομάζωμα, καθώς και οκτώ τραγούδια για το Δέλβινο και την Τσαμουριά, τα περισσότερα παραλλαγές του ίδιου μοτίβου («Δέλβινο και Τσαμουργιὰ / Δὲν τὰ δίνουν τὰ παιδιά / γιὰ νιζάμ’[3] στοῦ βασιλιᾶ» (Λ.Α., αρ. 2748, σ. 143, ).

Ένα από τα πιο αξιοπρόσεκτα άσματα προέρχεται από την Κοντζέ της Νικομήδειας και περιγράφει και τον τρόπο διαφυγής των αρπαγμένων παιδιών, το ένα «μὲ δώδεκα πουγγιὰ» ενώ «τ’ ἄλλο τὸ ἐστεῖλαν κὰτω ’ς τὴν Βενετιά», γεγονός που επιβεβαιώνει –αν χρειαζόταν– το γεγονός πως οι γονείς των παιδιών έκαναν τα αδύνατα δυνατά για να γλυτώσουν τα παιδιά τους από το «νιζάμι».

Ἐβγῆκαν τὰ νιζάμια νὰ πάρουνε παιδιά·
δὲν πῆραν ἀπ’ τὴν Πόλη, οὐδὲ ἀπ’ τὰ νησιά·
μόν’ πῆραν ἀπ’ τὴν Κόντζα δυὸ ἔμμορφα παιδιά·
τὸ ἕνα τὸ γλυτῶσαν μὲ δώδεκα πουγγιά,
τ’ ἄλλο τὸ ἐστεῖλαν κάτω ’ς τὴ Βενετιά.
(Λ.Α., Ε Ι, 14, Παχτικός, σ. 145,97 και Πετρόπουλος, τ. Α΄, σ. 156)

Ακόμα και στην Πελοπόννησο, όπου το παιδομάζωμα είχε πολύ μικρότερη έκταση, δεδομένου ότι η Τουρκοκρατία θα ολοκληρωθεί μόλις το 1715, ο Ράνσιμαν αναφέρεται σε εξέγερση ενάντια στη διεξαγωγή παιδομαζώματος η οποία «οργανώθηκε από τους χριστιανούς Αλβανούς το 1565».

Στον αρχόμενο 18ο αιώνα, οι τελευταίες μαρτυρίες που διαθέτουμε αφορούν την εξέγερση των Nαουσαίων σε απόπειρα διενέργειας παιδομαζώματος, το 1705. Τότε, σύμφωνα με έγγραφα του ιεροδικείου της Βέροιας, οι κάτοικοι αρνήθηκαν να παραδώσουν τα παιδιά τους και πάνω από εκατό άνδρες, με επικεφαλής τον Zήση Kαραδήμο και τους γιους του, ύψωσαν τη σημαία της ανταρσίας η οποία και καταπνίγηκε μετά την άφιξη τουρκικού ιππικού. Πάντως, το δημοτικό τραγούδι θα «απαντήσει» σε αυτή την ιστοριογραφική διαμάχη με… τους στίχους του.

Ἀ­νά­θε­μά σε, βα­σι­λιᾶ, καὶ τρὶς ἀ­νά­θε­μά σε,
μὲ τὸ κα­κὸν ὁπό­κα­μες, καὶ τὸ κα­κὸ ποὺ κά­νεις.
Στέλ­νεις, δέ­νεις τοὺς γέ­ρον­τας, τοὺς πρώ­τους τοὺς πα­πᾶδες
νὰ μά­σῃς παι­δο­μά­ζω­μα, νὰ κά­μῃς γε­νι­τσά­ρους.
Κλαῖν’ οἱ γο­ναῖ­οι τὰ παι­διά, κ’ οἱ ἀ­δερ­φὲς τ’ ἀ­δέρ­φια,
Κλαί­γω κ’ ἐ­γὼ καὶ καί­γο­μαι καὶ ὅ­σο θὰ ζῶ θὰ κλαί­γω.
Πέρ­σι πῆ­ραν τὸν γιό­κα μου, φέ­το τὸν ἀ­δελ­φό μου.
(ΑΑ, «Ιστορικά Άσματα», Θ΄-Β΄, σ. 133)

Απόσπασμα από το βιβλίο του Γιώργου Καραμπελιά «Το δημοτικό τραγούδι αποτύπωση της ιδιοπροσωπίας του νεώτερου ελληνισμού» (κυκλοφορεί από τις Εναλλακτικές Εκδόσεις)