Αθηνά Καλύβα | Βιώματα και ισχυρές μνήμες συνοδεύουν σαν βαρύ φορτίο όλους τους συγγενείς των 49

Ο Οικουμενικός αιώνιος Έλληνας Καζαντζάκης έλεγε: «Το πρώτο χρέος εκτελώντας τη θητεία σου, στην ανθρώπινη ράτσα είναι να νιώσεις μέσα σου όλους τους προγόνους. Το δεύτερο να φωτίσεις την ορμή τους, να συνεχίσεις το έργο τους.»

Ιερό συνεπώς το χρέος αλλά και ανάγκη συναισθηματική, μας οδηγούν όλους σήμερα εδώ, σε αυτόν τον αγιασμένο και μαρτυρικό τόπο, ποτισμένο με το ιερό αίμα της θυσίας των ανθρώπων μας. Εξάλλου, ο σεβασμός των νεκρών και της μνήμης τους είναι από τα πρώτα δείγματα του ανθρώπινου πολιτισμού και ήταν πάντοτε ιερή υποχρέωση των απογόνων τους, σε κάθε γωνιά του ελληνισμού. Η μνήμη συνεπώς είναι απαραίτητη για την επιβίωσή μας, την αναβάπτιση στις άφθαρτες αξίες που συνιστούν την εθνική και πολιτισμική μας ταυτότητα.

Προσωπικά Επιφορτίστηκα με τη μέγιστη των τιμών να είμαι η ομιλήτρια στην ετήσια εκδήλωση της μαρτυρικής μας Παραμυθιάς. Ιδιαίτερο το βάρος, η φόρτιση και η συγκίνηση λαμβάνοντας υπόψη ότι και εγώ, ως απόγονος ενός εκ των μαρτύρων, του Θωμά Φάτσιου, μεγάλωσα με τη θύμηση του πόνου και με ένα παράσημο στο στήθος βαρύ, το οποίο και προσπαθώ να κουβαλώ…

Χρέος μου σήμερα να επαναφέρω στην μνήμη τη βαρβαρότητα του Σεπτεμβρίου 1943 που έζησε η Παραμυθιά, μελανό σημείο στον Ευρωπαϊκό πολιτισμό. Να αφηγηθώ πώς, με αφορμή τη μάχη και το θάνατο των Γερμανών στρατιωτικών, η Παραμυθιά έγινε άλλος ένας κρίκος στην τέλεια φρίκη και βαρβαρότητα που έζησε η Ήπειρός μας, στο Κομμένο, στη Μουσιώτιτσα, στους Λυγκιάδες, από τα απομεινάρια της Μεραρχίας Εντελβάϊς, αλλά και να προσπαθήσω, κοιτώντας προς τα πίσω, να μην σταθώ μόνο στο πώς έγινε το κακό αλλά να προσδιορίσω τις ρίζες αυτής της βαρβαρότητας. Ποιοί ήταν οι λόγοι που οδήγησαν τη Γερμανία, τη Χώρα του Γκαίτε, του Σίλλερ του Τόμας Μάν και τόσων άλλων, να ανεχθεί ένα πολιτικό σύστημα που πότισε το μυαλό και τις ψυχές μορφωμένων ανθρώπων με τις έννοιες της ανωτερότητας, του ζωτικού χώρου και της πίστης μέχρι την τελική νίκη σε φαύλες μετριότητες. Γιατί συντοπίτες Έλληνες Πολίτες, κατά δήλωσή τους στην τότε Κοινωνία των Εθνών, συντάχθηκαν με τους καταχτητές και συνέδραμαν στο έγκλημα. Φυσικά η δυνατότητα του λόγου να αναπαραστήσει τη βαρβαρότητα, περιορισμένη.

To 1943 η Παραμυθιά και τα χωριά της έζησαν φοβερές στιγμές, έζησαν ουσιαστικά την κόλαση επί της Γης. Η περιοχή βίωνε την κορύφωση του δράματος που είχε αρχίσει την άνοιξη του 1941 με την επικράτηση των Γερμανών και των συμμάχων τους. Η Θεσπρωτία ζούσε μία τριπλή κατοχή, των Γερμανών, των Ιταλών και των μουσουλμάνων Τσάμηδων, οι οποίοι έσπευσαν από την αρχή να συνδράμουν τους κατακτητές. Στην Παραμυθιά οι Γερμανοί βρήκαν από την πρώτη στιγμή συμπαραστάτες, τους διαβόητους αδελφούς Ντίνο, τον Νουρή, τον Μαζάρ και τα προτωξάδερφα Τζεμήλ και Ρετζέπ. Ως όργανα της ιταλικής προπαγάνδας συγκρότησαν ένοπλη πολιτοφυλακή (την ΚΣΙΛΙΑ) και συμπαρέσυραν σε κακουργηματική συμπεριφορά προς το ελληνικό στοιχείο ολόκληρη την μουσουλμανική κοινότητα της περιοχής. Χαρακτηριστική η ανατριχιαστική αναφορά στην ιδρυτική διακήρυξη της ΚΣΙΛΙΑ, με υπογραφή του Νουρή Ντίνο : Γενναίοι, Θάνατος στους Έλληνες, όπου τους βρίσκεται να τους σκοτώνετε. Η Τσαμουριά μέχρι την Πρέβεζα πρέπει να μείνει Αλβανική. Οι Κατοχικές δυνάμεις είναι μαζί μας.

Οι φόνοι, οι βιασμοί και οι λεηλασίες ήταν η καθημερινότητα των Χριστιανών Ελλήνων κατοίκων. Γι’ αυτό εξάλλου στην περιοχή, πρώτη σε όλη την Ελλάδα, φούντωσε το αντάρτικο ήδη από τον Οκτώβριο του ’41 (Με τους Μπαλούμη, τον Γεωργίου και Τσίτσιο).

Ειδικότερα Το Καλοκαίρι του ’43 Οι Γερμανοί, βλέποντας το τέλος να πλησιάζει, μετά την ήττα στο Στάλινγκραντ, σκλήρυναν τη στάση τους, φοβούμενοι προφανώς τον εγκλωβισμό τους από μία πιθανή απόβαση των συμμάχων στα παράλια της Ηπείρου. Γερμανοί, Ιταλοί και μουσουλμάνοι Τσάμηδες, τον Ιούλιο και Αύγουστο του ’43 καταστρέφουν τον κάμπο της Παραμυθιάς και το Φανάρι, με την υλοποίηση συγκεκριμένου επιχειρησιακού σχεδίου (Επιχείρηση Αύγουστος), εκπονημένο από τον αδυσώπητο Συνταγματάρχη Ζάλμινγκερ, από τον ίδιο που είχε προλάβει να αιματοκυλίσει το Κομμένο της Άρτας στις 16 Αυγούστου του 1943, με τους 317 νεκρούς. Είχαν προηγηθεί, από την πρώτη στιγμή της κατοχής άγριες εκτελέσεις συμπολιτών μας όπως των αδερφών Κοκκίνη, στο κέντρο της Παραμυθιάς, αλλά και η αρχή της απομόνωσης και σταδιακής εξολόθρευσης των συμπατριωτών μας Ρωμανιωτών Εβραίων, μετά από το ιδιαίτερο ενδιαφέρον που επέδειξε επισκεπτόμενος την Ήπειρο και την περιοχή μας ο ανελέητος Αλόις Μπρούνερ, το πρωτοπαλίκαρο του Αϊχμαν, – του κύριου εμπνευστή και οργανωτή του ολοκαυτώματος και της τελικής λύσης-, θύματα αυτοί οι συμπατριώτες μας ενός άλλου μοντέλου ανθρώπινης εξαχρείωσης των στρατοπέδων συγκέντρωσης του Άουσβιτς, της Τρεμπλίνκα, του Μαουντχάουζεν… Σήμερα τους θυμόμαστε και τους τιμούμε ΟΛΟΥΣ.

Ωστόσο, η αντίσταση δεν πτοείται με όλο και αυξανόμενο τον αριθμό των συμπολιτών μας να καταφεύγει στους αντάρτες, στα γύρω Βουνά. Την Παρασκευή 24 Σεπτεμβρίου 1943, δόθηκε η αφορμή για να χτυπηθεί και η ίδια η Παραμυθιά. Στη Σκάλα Της Παραμυθιάς, σκοτώνονται έξι Γερμανοί στρατιώτες σε μάχη με τους αντάρτες. Ο Γερμανικός Νόμος απλός και αμείλικτος. Ένας προς δέκα με βάση την τρομερή αρχή της συλλογικής ευθύνης. Τη νύχτα της 27ης Σεπτεμβρίου 1943, όπως περιγράφει και ο συντοπίτης μας Καθηγητής κος Τσαμάτος, απόγονος του εκτελεσθέντος Παπά Βαγγέλη, «…κοντά στα μεσάνυχτα, ο τρόμος έστησε άγριο χορό στα σοκάκια της Παραμυθιάς. Φωτοβολίδες σχίζουν τον ουρανό, ενώ μικτά αποσπάσματα Γερμανών και Τσάμηδων Μουσουλμάνων περιδιαβαίνουν την πόλη και παραβιάζουν επιλεκτικά πόρτες χριστιανικών σπιτιών και συλλαμβάνουν όσους βρίσκονται στην περιβόητη λίστα συνταχθείσα από την ηγεσία των Τσάμηδων, συγγενείς οι περισσότεροι. Γονείς και παιδιά, έφηβοι, αδέλφια, ανίψια και θείοι, όλοι μαζί. Σε λίγη ώρα η καλοστημένη επιχείρηση έχει τελειώσει. Οι συλληφθέντες φυλακίζονται στο Δημοτικό Σχολείο. Κατά τη διάρκεια της κράτησης, ανακοινώθηκε στους κρατουμένους απλά η απόφαση των αρχών κατοχής να εκτελεστούν.»

Το ξημέρωμα της 29ης Σεπτεμβρίου οι Γερμανοί, μαζί και με τους συνεργούς τους Τσάμηδες, μεταφέρουν τους 49 κρατούμενους στον αγιασμένο τόπο που βρισκόμαστε. Εκτελούνται ΟΛΟΙ. Είχε προηγηθεί στον ίδιο χώρο στις 28 Σεπτεμβρίου η εκτέλεση του συντοπίτη μας Ζερβοχωρίτη Αγροφύλακα Μαραζόπουλου, μάρτυρας και αυτός, όταν αρνείται ηρωικά να σκάψει τον τάφο για τους 49 εθνομάρτυρες. Βρίσκονται όλοι εδώ, ΜΑΖΙ (και οι 50).

Από τα χωριά της Παραμυθιάς είχαν συλληφθεί λίγες μέρες νωρίτερα και στη συνέχεια εκτελέστηκαν στο σχολείο Βούλγαρη και σε άλλα σημεία της ευρύτερης περιοχής όπως στην Χόϊκα και στην Κρυσταλοπηγή 11 πολίτες. Μαζί με τους προκρίτους, οι εκτελεσθέντες έφταναν ακριβώς τους εξήντα. Η Γερμανική αποτελεσματικότητα βασισμένη σε απλό μαθηματικό μοντέλο… Όμως οι άνθρωποί μας που βρίσκονται εδώ δεν ήταν απλές μεταβλητές σε κάποιον αριθμητικό τύπο. Ήταν προσεκτικά επιλεγμένοι, μοναδική ιδιαιτερότητα σε όλη την Ευρώπη. Ήταν οι άνθρωποί μας, που με βίαιο τρόπο τους στέρησαν τη ζωή και τα όνειρά τους. Στέρησαν έτσι την Πόλη μας από ένα σημαντικό κομμάτι του εαυτού της και από την ισχυρή παρουσία Τους, με ό,τι αυτό συνεπάγετο για τον κοινωνικό και οικονομικό ιστό της, που ήταν εξάλλου και ο κύριος στόχος του εγκλήματος.

Κρατώ όμως από τη φρίκη των ημερών εκείνων δυο κορυφαίες στιγμές που αναδεικνύουν και εξυψώνουν τον άνθρωπο: Την εξόδια ακολουθία που έψαλε ο ίδιος Παπά Βαγγέλης Τσαμάτος, με το πετραχήλι που ζήτησε και πήρε μαζί του, επιβεβαιώνοντας για άλλη μια φορά το συλλογισμό του Καζαντζάκη.. θεριό, αλήθεια, είναι ο άνθρωπος. Βοήθησε ο Άγιος Παπάς με τη δύναμή του να κοιτάξουν όλοι το φόβο κατάματα ….και ο φόβος εκείνο το βράδυ του εγκλεισμού φοβήθηκε και έφυγε. Η δεύτερη στιγμή είναι η άρνηση ορισμένων συλληφθέντων να αφεθούν ελεύθεροι αν δεν αφήνονταν όλοι ελεύθεροι. Η αντοχή, η αντίσταση, η αδελφοσύνη και η αποθέωση αναδεικνύονται μικρές σαν έννοιες για να περιγράψεις τις προσωπικότητες των ένθεων ανθρώπων μας.

Είμαι σίγουρη ότι βιώματα και ισχυρές μνήμες συνοδεύουν σαν βαρύ φορτίο όλους τους συγγενείς που παρευρίσκονται εδώ σήμερα μαζί μας. Επιτρέψτε μου τώρα να κάνω αναφορά και σε μερικές μνήμες και εικόνες όπως μου μεταφέρθηκαν από τους γονείς μου.

Ισχυρή μέσα μου η εικόνα του εκτελεσθέντος Θωμά Φάτσιου παππού εκ μητρός. Ο παππούς άρρωστος στο κρεβάτι με πυρετό, χτυπήματα στην πόρτα, φωνές, ο παππούς να σηκώνεται και να ακολουθεί περήφανα, αφού διαπίστωσε ότι δεν κινδύνευε άλλος από την οικογένεια. Ζήτησε μία κουβέρτα γιατί κρύωνε, είχε ρίγος. Η γιαγιά Μαρία, η αγαπημένη του Ρούσιω, του έδωσε μια μπλε στρατιωτική αεροπορίας. Αυτή είναι η τελευταία εικόνα, ο παππούς να αναχωρεί, άρχοντας, κάτω από την κληματαριά στην αυλή … κι εγώ πάντα τη ζω…και την ξαναζώ και ας μην ήμουν εκεί..

Από την πλευρά του πατέρα μου τύχη μεγάλη. Τελευταία στιγμή, μυθιστορηματικά, διαφεύγουν του αποσπάσματος, ξυπόλητοι στους αντάρτες στο Σούλι, ο Πατέρας μου Κώστας Καλύβας και Παππούς Νικόλας ειδοποιημένοι από γείτονα συμμαθητή Τσάμη. Η επικράτηση του ανθρωπισμού απέναντι στη βαρβαρότητα.

Ανάλογες εικόνες έχουμε όλοι εδώ σήμερα. Πόνος και φόβος απλωμένος παντού στη μαρτυρική μας Πόλη. Χήρες, ανθρώπινα ερείπια, που αναγκάστηκαν, μετά το έγκλημα, να εγκαταλείψουν την Πόλη μας με μωρά παιδιά στην αγκαλιά περπατώντας χιλιόμετρα, όπως η Χήρα του Γυμνασιάρχη Σιωμόπουλου, Χήρες, σκιές ανάμεσα σε ζωντανούς, να αναγκάζονται να πηγαίνουν ξυπόλητες στην Πάργα για να βρούνε λίγο λάδι να ζήσουν την οικογένεια. Θλίψη και πόνος παντού ..για χρόνια.. Όμως Αυτό το πάνδημο πένθος αποδείχτηκε ο ισχυρός συνεκτικός δεσμός των Παραμυθιωτών και στήριξε ένα κλίμα ενότητας που μας ακολουθεί, ευτυχώς, μέχρι σήμερα.

Για το έγκλημα από τους υπογράφοντες την καταδίκη υπεύθυνους, κανείς δεν πλήρωσε ούτε ποτέ ζήτησε συγνώμη. Ο περιβόητος στρατηγός Λανς και ο Συνταγματάρχης Ρέμολντ στο περιθώριο των δικών της Νυρεμβέργης, ανακρινόμενοι, από μεταφραστές, είχαν πολύ ασθενή μνήμη. Κατά δήλωσή τους ήταν Γερμανοί αξιωματικοί, απόφοιτοι της στρατιωτικής Ακαδημίας και εκτελούσαν εντολές με ακρίβεια μουσικού οργάνου. Μάλιστα πάντα εκτελούσαν λιγότερους από αυτούς που έπρεπε ..και επέδειξαν καλύτερα στατιστικά από συνάδελφους τους!. Ενώ ο ανεκδιήγητος Διοικητής Παραμυθιάς Χίντελαγκ, αρμόδιος για τα οργανωτικά, δήλωσε ότι ζήτησε από τους εθελοντές του αποσπάσματος να είναι αποτελεσματικοί.. και πράγματι χαριστικές βολές δεν δόθηκαν. Και εδώ τερματίζονταν οι ευθύνες τους.

Ο δε κύριος υπεύθυνος από την ηγεσία των Τσάμηδων, Ο Νουρής Ντίνο, μετέπειτα Τούρκος υπήκοος και ευυπόληπτος έμπορος χαλιών στην Κωνσταντινούπολη και το Βερολίνο, διεκδικούσε μέχρι το τέλος της ζωής του τα αιματοβαμμένα περιουσιακά δικαιώματα στη Θεσπρωτία. Ούτε φυσικά από τη λοιπή μειονότητα των Τσάμηδων η οποία, ως νέα ύβρις επανέρχεται και ανακηρύσσει πρόεδρο Τσαμουριάς και κάνει εκδηλώσεις στη Νέα Υόρκη και Βρυξέλλες, προσπαθώντας να βγει από το αμείλικτο χρονοντούλαπο της Ιστορίας, ζήτησε κάποιος συγγνώμη.

Γιατί όμως άραγε συνέβη αυτή η βαρβαρότητα στον μικρό μαρτυρικό μας τόπο; Αναλύοντας ιστορικά το παρελθόν θα διαπιστώσουμε ότι η βαρβαρότητα ετούτη δεν συντελέστηκε ξαφνικά. Τα κακό ερχόταν από μακριά. Η μοίρα της Παραμυθιάς μας είχε ήδη προδιαγραφεί από τις Γερμανικές εκλογές του Μαρτίου του 1933. Δημοκρατικά, τότε ο Γερμανικός Λαός προώθησε στην εξουσία προσωπικότητες φαύλες, λαϊκίστικές ασημαντότητες, που υπέκρυπταν την ωμή βαρβαρότητα και παράνοια, δίνοντάς τους τη δυνατότητα απόλυτης νομής της εξουσίας. Ένας Λαός, που στη συντριπτική πλειοψηφία τάχθηκε μέχρις εσχάτων μαζί τους για την τελική νίκη, μια νίκη που δεν θα ήταν δυνατόν φυσικά να διατηρηθεί στρατιωτικά και που δεν θα επέτρεπε ποτέ σε μία σκοτεινή ήπειρο, στην Ευρώπη, να πορευθεί εν ειρήνη. Στη διαπίστωση αυτή είχαν καταλήξει εξάλλου πολλοί διανοούμενοι και στρατιωτικοί της εποχής εκείνης, από την αρχή της ανόδου των Ναζί στην εξουσία. Δεν είχαν όμως εισακουσθεί.

Το μακρύ και αποτρόπαιο χέρι της απόλυτης εξουσίας του Ναζισμού, που δόθηκε δημοκρατικά, φθάνει λοιπόν το Σεπτέμβριο του 1943 στην Παραμυθιά μας. Και σφραγίζει τη μοίρα και των δικών μας αλλά και της Πόλης μας, που γνώρισε τη θηριωδία και τη βαρβαρότητα των ξανθών Αρίων και των Τσάμηδων οι οποίοι, παρασυρόμενοι και αυτοί από τους υπερφίαλους και φαύλους τοπικούς ηγέτες, συνέδραμαν πλήρως στο έγκλημα.

Ποιο ήταν όμως το κλειδί της δύναμης και της απόλυτης υπακοής, κυρίως των μορφωμένων ανθρώπων στις αρχές του Ναζισμού; Σαφώς η δημοτικότητα του Χίτλερ στην Πνευματική και Βιομηχανική ελίτ της Γερμανίας αλλά και η φοβερή ιστορική συγκυρία – δυστυχώς για την ανθρωπότητα – να έχει δίπλα του τον Δρ. Γκαίμπελς, την πιο ιστορικά μοχθηρή μεγαλοφυΐα του πολιτικού μάρκετινγκ και της επικοινωνίας. Ο Γκαίμπελς δημιούργησε ουσιαστικά την πολιτική θρησκεία του Ναζισμού και ενσωμάτωσε τον Χίτλερ στον γερμανικό Λαό ως Νέο Μεσσία, για τον οποίο εξάλλου θυσίασε και τα 6 αθώα παιδιά του, δηλητηριάζοντάς τα στο καταφύγιο της Καγκελαρίας λίγες ώρες πριν φθάσουν οι Ρώσοι, στις 30 Απριλίου του 1945. Ο ίδιος ήταν ξεκάθαρος στις επιδιώξεις του. Από το 1928 έλεγε: «Θα μπούμε στη Βουλή για να εφοδιαστούμε από το οπλοστάσιο της Δημοκρατίας με τα όπλα της. Θα γίνουμε Βουλευτές για να εξουδετερώσουμε το πνεύμα της Δημοκρατίας χρησιμοποιώντας το ίδιο. Εάν η Δημοκρατία είναι ΤΟΣΟ ΗΛΙΘΙΑ ώστε να μας δώσει το ελεύθερο, και μάλιστα με Βουλευτική αποζημίωση, αυτό είναι θέμα δικό της..».

Και η Δημοκρατία, με ..συνυπεύθυνο το Γερμανικό Λαό, δυστυχώς για την ανθρωπότητα και για τη μαρτυρική μας Παραμυθιά ΗΤΑΝ..

Οδήγησαν συνεπώς τα παραπάνω το Γερμανικό λαό, και ειδικότερα τους Γερμανούς στρατιωτικούς να εκτελούν τα πάντα. Ο Λάνς και ο Ρέμολντ που αιματοκύλισαν τη μαρτυρική μας Πόλη δεν διέκριναν τα όρια της εντολής και άρα και της ευθύνης, ούτε τα όρια της εκτέλεσης. Όλα ξεκαθαρισμένα και απλά. Μέχρι την τελική νίκη για τον Μεσσία. Κύριο σύνθημα και των Γερμανών στρατιωτικών.

Διαπιστώνουμε ουσιαστικά ότι η προέλευση του ατόμου από πολιτισμένο έθνος δεν μπορεί να γίνει δεκτή ως δικαιολογία για τη διάπραξη ακραίων και βάρβαρων πράξεων, ούτε, όμως, διασφαλίζει τη μη επικράτηση συγκεκριμένων επικίνδυνων ιδεών στις κοινωνίες. Όταν οι κοινωνικές συνθήκες αλλάζουν, ένα καθεστώς μπορεί να με μετατρέψει άνετα σε βάρβαρο και να μου βρει και συνοδοιπόρους, καλλιεργώντας και διευκολύνοντας το μίσος μεταξύ κοινωνικών τάξεων και θρησκευτικών μειονοτήτων, όπως και με τους Τσάμηδες. Σημαντικά μαθήματα που αντλούμε από την Ιστορία.

Η ασήμαντη, παρανοϊκή προσωπικότητα του Χίτλερ σαφώς και φέρει την μεγάλη ευθύνη. Ωστόσο, επαναλαμβάνω ότι οι άνθρωποι, με αλλαγή των κοινωνικών συνθηκών, μπορούν να γίνουν θεριά. Δεν αρκούν συνεπώς, κατά την άποψή μου, τα συνθήματα «ποτέ πια» ναζισμός, κάθε ολοκληρωτισμός κλπ. Απαιτείται εγρήγορση και πρόληψη των κοινωνικών συνθηκών που οδηγούν το Λαό να φέρεται ως μάζα ακατέργαστη και να δίνει εξουσία σε τυχάρπαστες λαϊκίστικές ασημαντότητες που οδηγούν στον ολοκληρωτισμό. Οι ευθύνες καταλογίζονται σε όλους μας, και ξεχωριστά στον καθένα μας, καθώς και στη στάση ζωής που ακολουθούμε.

Σήμερα διανύουμε εποχή σημαντικών παγκόσμιων αλλαγών. Οι προκλήσεις πολλές. Η παγκοσμιοποίηση, η δυνατότητα να αναμιγνύονται εύκολα πολιτισμοί, ενισχύουν την αναγκαιότητα της μνήμης. Ιερό συνεπώς το καθήκον να διασώζουμε την ιστορικότητα και την παρακαταθήκη που μας άφησαν οι άνθρωποί μας. Υπενθυμίζω ότι Συχνά οι κοινωνίες, προτιμούν, και πολλές φορές επιδιώκουν, την εύκολη συλλογική αμνησία από την κριτική αντιμετώπιση της Ιστορίας τους. Οφείλουμε, συνεπώς, να διατηρήσουμε ζωντανή αυτή τη μνήμη καθώς, μέσα από τους μάρτυρές μας, διασφαλίζεται η αθανασία της αρετής του Ελληνικού Πολιτισμού, ως παντοτινή υπενθύμιση στην Γερμανία για το ανεκπλήρωτο χρέος της,… Χρέος υλικό, ηθικό, πνευματικό.

Και για την Αξιότιμη κα Πρόξενο, για να μεταφέρει ως οφείλει αυτούσιο το μήνυμα:
Sehr Geehrte Frau Konsulin/Herr Botschafter, Ich habe gesagt, dass Deutchlands Shulden an die Toten materiell, moralisch und Spirituel Sind.

Τελειώνοντας θα ήθελα να τονίσω ότι Οι άνθρωποί μας, παρά την τραγική τους μοίρα, έφυγαν όχι πιστεύοντας στη μικρή και έντιμη Ελλάδα αλλά πιστεύοντας σε μία ελεύθερη, αξιακά και πολιτιστικά ισχυρή Ελλάδα που σέβεται την ελευθερία όλων και που όταν χρειάζεται, ξέρει να αντιστέκεται, ως μία ρομφαία, μέχρι και τον τελευταίο πολίτη της.

Αυτό πρέπει και εμείς να υπηρετούμε σήμερα με όλο μας το είναι, για να κλείσουμε τις κερκόπορτες του λαϊκισμού και να διασφαλίσουμε τη δημοκρατία από τις αδυναμίες της. Για να μην ανοίξει ποτέ ξανά η αυλαία της βαρβαρότητας. Και αυτό μπορεί επιτευχθεί με μία Ελλάδα ισχυρή, μέλος μιας ισχυρής Ευρώπης που θα δίνει Χώρο όχι μόνο στην τεχνολογική ανάπτυξη αλλά και στην ενίσχυση του Ευρωπαϊκού πολιτισμού, με σεβασμό στα ιδιαίτερα πολιτιστικά χαρακτηριστικά ΟΛΩΝ των μελών της.

Οι μάρτυρες άνθρωποί μας εδώ με τη θυσία τους δεν δίδαξαν την σημασία της ύλης αλλά δίδαξαν τρόπο και αντίληψη ζωής. Θα είναι δε ικανοποιημένοι μόνο όταν εμείς, οι απόγονοί τους, απαντούμε με συγκεκριμένα έργα του παρόντος υπηρετώντας τα ιδανικά για τα οποία θυσιάσθηκαν.

Παππού Θωμά, και όλοι σας εκεί πάνω.
Τα καταφέραμε! Κρατήσαμε ΕΜΕΙΣ τη ζωή που δεν ζήσατε, δοξαστική!
Συγχωρέσαμε, όπως μας διδάξατε, δεν ξεχάσαμε ως οφείλαμε…
Φύγατε Ωραίοι ως Έλληνες, Αιωνία σας η μνήμη.

ΑΘΑΝΑΤΟΙ,
Σας ευχαριστώ πολύ.