Στα κάστρα της Ελέας και του Αγίου Δονάτου… ένα ταξίδι στο χθες

Στην περιοχή της Παραμυθιάς, βρίσκονται δύο αξιόλογοι αρχαιολογικοί χώροι, η Ελέα και ο Άγιος Δονάτος.

Ο αρχαιολογικός χώρος της Ελέας εντοπίζεται σε πλαγιά των ορέων της Παραμυθιάς, ανατολικά της Χρυσαυγής, χωριού με πλατάνια, τρεχούμενα νερά, γραφικές πεζούλες και γεφυράκια.

Η φύσει οχυρή θέση στην οποία ήταν χτισμένη η Ελέα επιτρέπει τον έλεγχο του συνόλου σχεδόν της κοιλάδας των ποταμών Αχέροντα και Κωκυτού, που αποτελούσε την επικράτεια της αρχαίας πόλης.

Εξ όσων γνωρίζουμε, στο β’ μισό του 4ου αιώνα π.Χ. δημιουργήθηκαν στην περιοχή της Θεσπρωτίας οι πρώτες οχυρωμένες πόλεις με πλήρη οικιστική οργάνωση. Μία από αυτές υπήρξε η Ελέα, που ιδρύθηκε λίγο πριν από τα μέσα του 4ου αιώνα π.Χ. (περί το 360 π.Χ.) και αποτέλεσε την πρώτη έδρα του Κοινού των Θεσπρωτών, πριν από τη Γιτάνη (Τιτάνη).

Η Ελέα, που άκμασε κατά τους Ύστερους Κλασικούς και τους Ελληνιστικούς Χρόνους, ήταν το σημαντικότερο οικιστικό κέντρο της Ελεάτιδας (περιοχής μεταξύ του Νεκρομαντείου του Αχέροντα και της Παραμυθιάς, όπου κατοικούσε το φύλο των Ελεατών Θεσπρωτών). Διέθετε ισχυρή πολυγωνική οχύρωση (τα σωζόμενα τείχη έχουν ύψος που φθάνει τα επτά μέτρα και πάχος που αγγίζει τα τέσσερα μέτρα) με δύο κύριες πύλες, αγορά με στοές, ναό για τις λατρευτικές ανάγκες των κατοίκων, δημόσια κτίρια και ιδιωτικές κατοικίες.

Όπως υποδηλώνουν τα νομισματικά σύμβολα της πόλης, που σχετίζονται με την Περσεφόνη και τον Άδη, το Νεκρομαντείο (Νεκυομαντείο) του Αχέροντα, το πλέον φημισμένο στον αρχαίο ελληνικό κόσμο, τελούσε υπό την επιρροή της Ελέας.

Ο οικισμός της Ελέας καταστράφηκε το 167 π.Χ. από τα ρωμαϊκά στρατεύματα και εγκαταλείφθηκε οριστικά, μαζί με τα υπόλοιπα σημαντικά οικιστικά κέντρα της Θεσπρωτίας.

Με την Ελέα σχετίζονται πολυάριθμα οχυρωματικά έργα των Ύστερων Κλασικών και των Ελληνιστικών Χρόνων στους πρόποδες των ορέων της Παραμυθιάς και στην ευρύτερη περιοχή. Ένα από αυτά είναι η ακρόπολη του Αγίου Δονάτου Ζερβοχωρίου, νοτίως του αρχαιολογικού χώρου της Ελέας.

Η κατασκευή του οχυρού του Αγίου Δονάτου αποσκοπούσε στην εποπτεία και τον έλεγχο της κοιλάδας του Κωκυτού και εν γένει της επικράτειας της Ελέας από το Κοινό των Θεσπρωτών.

Μετά τη ρωμαϊκή καταστροφή του 167 π.Χ. κατασκευάστηκε στο εσωτερικό της ακρόπολης πολυτελής οικία, ενώ κατά τους Νεότερους Χρόνους οικοδομήθηκε εντός του οχυρωματικού έργου εκκλησάκι αφιερωμένο στον Άγιο Δονάτο (στην τοιχοποιία του χρησιμοποιήθηκε αρχαίο οικοδομικό υλικό)